میگرن فقط نوعی سردرد شدید و وحشتناک نیست، بلکه نوعی بیماری عصبی ناتوان کننده با علائم مختلف است که برای درمان آن از روشهایی متفاوت با روشهای درمان انواع دیگر اختلالهای سردرد استفاده میشود. درمانهای میگرن را به دو دسته اصلی درمان حاد و درمان پیشگیرانه تقسیم میکنند. داروهای حادی وجود دارد که بیماران آنها را در زمان حمله میگرن برای تسکین درد و جلوگیری از شدیدتر شدن میگرن مصرف میکنند. اما درمان پیشگیرانه با هدف کاهش تعداد دفعات، شدت و مدت حملات میگرن انجام میشود.
سردرد میگرنی چیست؟
میگرن معمولاً سردرد ضربانداری است که ممکن است چند ساعت یا حتی چند روز طول بکشد. درد کوبشی یا ضرباندار معمولاً از پیشانی، یک طرف سر یا دور چشمها شروع میشود. سردرد به تدریج شدیدتر میشود. کوچکترین حرکت یا فعالیت، نور درخشان یا صدای بلندی سردرد را شدیدتر میکند. حالت تهوع و استفراغ نیز در زمان حملۀ میگرن شایع است.
ممکن است میگرن فقط یک یا دو بار در طول سال رخ بدهد یا هر روز بیمار را درگیر کند. میگرن در میان بانوان شایعتر است.
سردردهای میگرنی گونههای مختلفی دارد که از شایعترین آنها میتوان به میگرن کلاسیک و میگرن معمولی اشاره کرد.
میگرن کلاسیک
میگرن کلاسیک یا میگرن پیچیده با نشانه هشداری موسوم به اورا یا هاله شروع میشود و به همین دلیل به آن «میگرن همراه با اورا» نیز گفته میشود. اورا غالباً با تغییراتی در بینایی همراه است و بیمار نورهای سوسوزن، رنگها، الگویی از خطوط یا سایههایی را میبیند. همچنین برخی بیماران بخشی از دید، برای مثال دید جانبی را موقتاً از دست میدهند. عدهای از بیماران نیز سوزن سوزن شدن یا سوزش عجیبی را احساس میکنند یا عضلات یک سمت بدنشان ضعیف میشود. اختلال در برقراری ارتباط، افسردگی، تحریکپذیری و بیقراری نیز یکی از نشانههای هشدار میگرن است.
اورا تقریباً 15 ـ 30 دقیقه طول میکشد و میتواند قبل یا بعد از سردرد رخ بدهد. درد و اورا گاهی اوقات همپوشی دارند یا آنکه بیمار اصلاً دچار درد نمیشود. سردرد مربوط به میگرن کلاسیک یک سمت سر یا هر دو سمت را درگیر میکند.
میگرن معمولی
میگرن معمولی با اورا شروع نمیشود و به همین دلیل «میگرن بدون اورا» گفته میشود. میگرن معمولی آهستهتر از میگرن کلاسیک شروع میشود، بیشتر طول میکشد و اختلال بیشتری را در انجام فعالیتهای روزمره ایجاد میکند. درد ناشی از میگرن معمولی ممکن است فقط یک سمت سر را درگیر کند. میگرن اکثر بیماران از نوع میگرن معمولی و بدون اورا است.
میگرن بدون سردرد
میگرن بدون سردرد یا میگرن خاموش تمام علائم میگرن را به جز درد دارد یا حداقل با درد معمول میگرن که دور چشمها و شقیقهها احساس میشود، همراه نیست. حتی ممکن است این نوع میگرن دارای فاز اورا نیز باشد. بیماران همان حساسیت به نور و صدای متداول در میگرن معمولی را در این نوع نیز تجربه میکنند.
میگرن همیپلژیک
میگرن همیپلژیک یا نیمهفلجی باعث میشود که یک سمت بدن، مانند بیماران سکته مغزی ضعیف شود. البته این علائم موقتی است و بخشی از حمله میگرن محسوب میشود. صورت، بازو یا پا بخشهایی از بدن هستند که در اثر حمله میگرن ضعیف میشوند. این ضعف ممکن است از یک ساعت تا چند روز طول بکشد، هرچند عموماً ظرف 24 ساعت برطرف میشود. سردرد ناشی از میگرن همیپلژیک ممکن است قبل یا بعد از احساس ضعف شروع شود. این نوع میگرن نادر است.
میگرن شبکیهای
میگرن شبکیهای یا میگرن چشمی تغییراتی را در بینایی ایجاد میکند که ارتباطی با تغییرات دید اورا ندارد. علائم میگرن شبکیهای شامل کاهش دید یا حتی نابینایی یک چشم میشود. این علائم زودگذر است و ممکن است قبل یا بعد از سردرد رخ بدهد. در صورت ابتلا به میگرن شبکیهای لازم است که به پزشک مراجعه کنید.
سردرد یخشکن
سردرد یخشکن از نوع سردردهای میگرنی نیست. این نوع سردرد دردی خنجری و برقآسا را دور چشمها و گیجگاهها ایجاد میکند که ممکن است در یک نقطه تکرار شود یا هر بار در ناحیه متفاوتی احساس شود. سردرد یخشکن در هر زمانی ممکن است رخ بدهد و نشانه هشدار ندارد. بیماران مبتلا به سردردهای میگرنی بیش از بقیه مستعد ابتلا به سردرد یخشکن هستند.
سردردهای خوشهای
سردرد خوشهای از نوع سردردهای میگرنی نیست. سردرد خوشهای به سردردهای نادری گفته میشود که با الگوهایی موسوم به دورههای خوشهای رخ میدهند؛ منظور این است که بیمار به مدت یک هفته یا حتی یک ماه هر روز در زمان یکسانی دچار سردرد میشود. سردردهای خوشهای میتواند بسیار دردناک باشد. سردرد خوشهای معمولاً با احساس درد در یک طرف سر همراه است. درد گاهی آنقدر شدید است که باعث افتادگی پلک و گرفتگی بینی میشود.
سردرد سرویکوژنیک
سردرد سرویکوژنیک از نوع سردردهای میگرنی نیست، بلکه سردردی است که پیامد عارضه جسمی یا بیماری دیگری است؛ مشکل دامن زننده به این نوع سردرد معمولاً به گردن مربوط میشود و به همین دلیل به آن سردرد گردنی نیز گفته میشود. سردرد سرویکوژنیک عموماً در پی حرکت ناگهانی گردن شروع میشود. ممکن است پس از آنکه گردن را مدتی بسیار طولانی در یک وضعیت نگه داشتید، دچار سردرد گردنی بشوید. سردرد سرویکوژنیک میتواند چند ساعت یا چند روز طول بکشد. همچنین درد ممکن است به یک سمت سر یا صورت محدود باشد.
علائم شایع میگرن
از کجا میتوانید متوجه بشوید که سردردتان واقعاً میگرن است؟ علائم میگرن در تمام بیماران یکسان نیست. اما اگر چند مورد از شرایط زیر یا بسیاری از آنها دربارهتان صادق است، سردردتان احتمالاً از نوع میگرنی است و باید به فکر مراجعه به پزشک باشید.
- سردردتان متوسط یا شدید و غالباً سخت و آزاردهنده است. تحمل درد برایتان دشوار است و سردرد گاهی غیرقابل تحمل میشود.
- در یک یا هر دو سمت سر درد دارید. ممکن است درد را در جلو یا پشت سر احساس کنید. برخی بیماران داخل یا دور چشمها و پشت گونهها دچار درد میشوند.
- سردرد به احساس ضرباندار، کوبشی یا نبضزننده دامن میزند.
- سردرد در اثر ورزش یا هر گونه حرکت و فعالیت جسمی شدیدتر میشود.
- دچار حالت تهوع و یا استفراغ میشوید.
- به نور، صدا و یا رایحهها حساس میشوید.
- سردرد آنقدر شدید است که اجازه نمیدهد در محل کار، تحصیل یا فعالیتهای دیگر حاضر شوید یا نمیگذارد که بهترین عملکردتان را ارائه دهید.
- حمله میگرن از چهار ساعت تا چند روز طول میکشد.
برخی افراد میگرن همراه با اورا یا هاله را تجربه میکنند. شایعترین نوع اورا بینایی را درگیر میکند و باعث دیدن نورهای سوسوزن، شکلها یا نقطههای درخشان یا ایجاد نقطههای کور میشود. همچنین اورا باعث تاری دید یا نابینایی میشود. اورا معمولاً قبل از شروع سردرد رخ میدهد و ظرف حداکثر یک ساعت کاملاً برطرف میشود.
میگرن میتواند مزمن یا اپیزودیک باشد. بیماران دچار میگرن اپیزودیک در یک ماه 14 بار یا کمتر دچار سردرد میشوند. بیماران دچار میگرن مزمن به مدت سه یا چهار ماه، هر ماه بیش از 15 بار دچار سردرد میشوند، سردردشان هر بار حداقل 8 ساعت طول میکشد و با علائم خاص میگرن همراه است. میگرن اپیزودیک برخی بیماران بنا به دلایلی مانند تشخیص ندادن عارضه و درمان نکردن آن به میگرن مزمن تبدیل میشود.
حمله میگرن چگونه است؟
حمله میگرن دارای چهار مرحله متفاوت است که عبارت است از اولیه، اورا یا هاله، سردرد و مرحله نهایی پس از سردرد. البته تمام بیماران تمام مراحل را تجربه نمیکنند؛ فقط 20 درصد بیماران به میگرن همراه با اورا دچار میشوند. آشنایی با مراحل میگرن کمک میکند تا بیماری را بهتر مدیریت کنید.
مرحلههای اولیه و اورا معمولاً قبل از سردرد رخ میدهد. مرحله اولیه ممکن است چند ساعت یا حتی چند روز قبل از حمله میگرن شروع شود. از علائم معمول مرحله اولیه میتوان به خستگی شدید و خمیازه کشیدن، تحریکپذیری یا دمدمیمزاجی، دشواری در تمرکز و ویار اشاره کرد. تقریباً 75 درصد بیماران مرحله اولیه را تجربه میکنند، اما غالباً نمیدانند که در حال گذراندن مرحله شروع سردرد هستند. مرحله اورا یا هاله نادرتر است و معمولاً دقیقاً پیش از شروع سردرد رخ میدهد. اکثر بیماران با تغییراتی در بینایی مواجه میشوند، حال آن که بقیه علائمی مانند گزگز، بیحسی یا اختلال در تکلم را تجربه میکنند.
این علائم میتواند نشانه هشدار باشد و باعث شود که داروهای حاد را پیش از شروع سردرد مصرف کنید. شناسایی و درمان زودهنگام میگرن به پیشگیری از بروز علائم بیشتر در برخی بیماران کمک میکند.
مرحله سردرد حمله میگرن معمولاً با احساس درد در یک یا هر دو سمت سر همراه است و چند ساعت تا سه روز طول میکشد، همچنین این مرحله میتواند با حالت تهوع، استفراغ یا حساسیت به نور و صدا نیز همراه باشد. مرحله نهایی حمله میگرن «خماری میگرن» نیز گفته میشود و 80 درصد بیماران مبتلا به میگرن آن را تجربه میکنند. علائم مرحله نهایی شامل خستگی، بدن درد، دشواری در تمرکز، سرگیجه و حساسیت به نور میشود.
دلایل میگرن
پزشکان دقیقاً نمیدانند که چه دلایلی باعث ابتلا به میگرن میشود. به نظر میرسد که سردردهای میگرنی تاحدی پیامد تغییر میزان مادهای شیمیایی به نام سروتونین در بدن باشد. سروتونین اثرات بسیاری بر بدن، از جمله بر رگهای خونی دارد. وقتی میزان سروتونین بالا باشد، رگها منقبض میشوند و بالعکس وقتی میزان سروتونین در بدن کم میشود، رگها متسع و متورم میشوند. ورم کردن رگها باعث شروع درد و مشکلات دیگر میشود. جنبه دیگری که در دست بررسی است، این است که سردردهای میگرنی با نوعی الگوی انتشار فعالیت الکتریکی در مغز همراه است.
نتایج بعضی پژوهشها حکایت از آن دارد که میگرن میتواند عامل ارثی داشته باشد. پژوهشگران ژنهایی را مرتبط با میگرن شناسایی کردهاند؛ البته هنوز مطمئن نیستند که چرا اثر این ژنها بر برخی افراد بیشتر از بقیه است. براساس گزارش بنیاد میگرن امریکا، اگر یکی از والدینتان میگرن داشته باشد، احتمال این که شما نیز به میگرن مبتلا شوید، به میزان 50 درصد افزایش مییابد. اگر هم پدر و هم مادرتان مبتلا به میگرن باشد، احتمال دچار شدنتان به میگرن تا 75 درصد بالا میرود. در نهایت به نظر میرسد که میگرن ترکیبی از عاملهای ژنتیک، محیطی و سبک زندگی باشد.
احتمال دچار شدن بانوان به میگرن مزمن بالاتر است ـ میگرن مزمن میگرنی است که حداقل 15 روز در ماه بروز پیدا کند. شایعتر بودن میگرن در بانوان احتمالاً مرتبط با هورمونها است. نوسانات هورمونی هر ماه حوالی زمان عادت ماهانه رخ میدهد. همچنین نوسانات هورمونی در دوران بارداری یا یائسگی نیز شایع است.
عاملهای خطر و محرکهای میگرن
عاملهای خطر مواردی هستند که احتمال ابتلا به سردردهای میگرنی را افزایش میدهند. مواردی را که باعث شروع میگرن میشوند، محرک میگویند.
عاملهای خطر میگرن معمولی به شرح زیر است:
- سابقه خانوادگی: اگر یکی از والدین یا هر دو نفرشان میگرن داشته باشد، احتمال این که شما هم دچار میگرن شوید، بسیار بالاتر میرود.
- جنسیت: بانوان بیش از آقایان مستعد ابتلا به میگرن هستند.
- سن: اکثر افراد نخستین میگرن را در دوران نوجوانی تجربه میکنند، البته میگرن در هر سنی میتواند شروع شود، اما سن شروع میگرن معمولاً قبل از چهل سالگی است.
محرکهای میگرن معمولی به شرح زیر است:
- غذا و نوشیدنی: مصرف بعضی غذاها و نوشیدنیها باعث شروع میگرن میشود. کمآبی و رژیم گرفتن یا حذف وعدههای غذایی از جمله محرکهای میگرن است.
- تغییرات هورمونی: سیکلهای قاعدگی، یائسگی، مصرف قرص ضدبارداری یا درمان جایگزینی هورمون از محرکهای میگرن در بانوان به شمار میآید.
- استرس: استرس نیز محرک میگرن است. احساس تحت فشار قرار گرفتن در خانه یا محل کار و تحمل فشار کاری سنگین باعث استرس میشود، همچنین زیادهروی در ورزش یا کمخوابی نیز به بدن فشار میآورد و به استرس دامن میزند.
- حسها: صداهای بلند، نورهای درخشان (مانند نور خورشید یا فلاش) یا رایحههای قوی (مانند بوی رنگ یا بعضی عطرها) محرک میگرن است.
- دارو: مصرف بعضی داروها باعث شروع میگرن میشود. اگر فکر میکنید مصرف دارو دلیل دچار شدنتان به میگرن است، با پزشک معالجتان مشورت کنید تا در صورت لزوم داروی دیگری را برایتان تجویز کنند.
- بیماری: عفونتهایی مانند سرماخوردگی یا آنفلوانزا نیز میتواند محرک میگرن، به ویژه در کودکان باشد.
تشخیص میگرن
پزشکان میتوانند میگرن را با توجه به علائمی که بیمار توصیف میکند، تشخیص بدهند. اگر تشخیص واضح نباشد، پزشک معاینه بالینی انجام میدهد و دستور میدهد آزمایش خون یا آزمایشهای تصویربرداری مانند MRI یا CAT اسکن مغز انجام شود. پزشک با توجه به نتایج آزمایشها مطمئن میشود که سردرد علت دیگری ندارد. همچنین ممکن است پزشک از شما بخواهد که زمان و چگونگی سردردهایتان را به طور منظم یادداشت کنید تا به این ترتیب متوجه شود که چه عاملهایی باعث شروع میگرن میشود.
درمان میگرن
خودمراقبتی
رعایت توصیههای زیر به مدیریت درد میگرن کمک میکند:
- در اتاقی ساکت و تاریک دراز بکشید؛
- دستمال یا کمپرس سردی را روی پیشانی یا پشت گردن بگذارید؛
- سرتان را با فشار زیاد ماساژ بدهید؛
- شقیقهها را فشار بدهید و
- مقداری کافئین مصرف کنید.
داروهای مفید برای تسکین درد میگرن
دو نوع دارو برای درمان میگرن توصیه میشود. نوع اول که به آن داروی متوقف کننده (abortive) گفته میشود، از شدید شدن سردرد جلوگیری میکند و سردرد را تسکین میدهد. به محض اینکه احساس کردید میگرن در حال شروع شدن است، باید این نوع دارو را مصرف کنید. نوع دوم که به آن داروی پیشگیری کننده یا پروفیلاکتیک گفته میشود، شامل داروهایی است که باید آنها را هر روز برای کاهش تعداد دفعات سردرد مصرف کنید.
با پزشک معالجتان درباره اینکه مصرف کدام داروها برایتان بهتر است، مشورت کنید؛ برخی بیماران هر دو نوع دارو را مصرف میکنند. زیادهروی در مصرف داروهای بدون نسخه و تجویزی و مصرف مداوم آنها باعث بروز مشکلات دیگری میشود.
داروهای بدون نسخه زیر به تسکین سردرد میگرنی خفیف تا متوسط کمک میکند:
- آسپرین؛
- استامینوفن (تایلنول)؛
- ترکیب استامینوفن، آسپرین و کافئین (اکسدرین میگرن)؛
- ایبوپروفن (موترین)؛
- ناپروکسن (الیو) و
- کتوپروفن (ارودیس KT).
برای تسکین میگرنهای شدیدتر باید داروهای تجویزی «متوقف کننده» مصرف شود. ارگوتامین به تنهایی یا همراه با داروهای دیگر میتواند میگرن شدید را تسکین بدهد. دیهیدروارگوتامین دارویی مشتق از ارگوتامین است که برای تسکین میگرن مفید است. سوماتریپتان، زولمیتریپتان، ناراتریپتان، ریزاتریپتان، آلموتریپتان، التریپتان و فرواتریپتان داروهای دیگری هستند که برای میگرنهای شدید تجویز میشوند.
اگر درد برطرف نشود، مصرف مسکنهای قویتری مانند داروهای مخدر یا داروهای حاوی باربیتورات (داروی خوابآور) ضرورت مییابد. البته چون این داروها اعتیادآوراند و ایجاد وابستگی میکنند، باید در مصرفشان احتیاط کرد. پزشکان این داروها را صرفاً در صورت لزوم و فقط برای مدتی کوتاه تجویز میکنند.
فیزیوتراپی
وقتی برای اولین بار برای درمان سردرد به متخصص فیزیوتراپی مراجعه میکنید، ایشان پرونده پزشکیتان را پس از گفتگو با شما به دقت بررسی میکنند و سوالاتی را درباره شروع درد، رفتار علائم، داروهای امتحان شده و آزمایشهای تشخیصی انجام شده میپرسند.
همچنین متخصص فیزیوتراپی از شما میخواهد که بگویید تا به حال چه درمانهایی را برای تسکین میگرن امتحان کردهاید و سابقه جراحیها و پرونده پزشکیتان را بررسی میکند.
ارزیابی فیزیوتراپی شامل بخشهای زیر میشود:
- لمس گردن و جمجمه؛
- اندازهگیری دامنه حرکتی گردن؛
- اندازهگیری قدرت و
- ارزیابی حالت اندامی.
وقتی ارزیابی تمام شد، متخصص فیزیوتراپی طرح درمان مناسب را با همفکری شما تهیه میکند و اهداف توانبخشی سردرد را تعریف میکند. سپس درمان شروع میشود. روشهای مختلفی برای درمان سردرد وجود دارد؛ حتماً پیش از شروع هر درمان با پزشک مشورت کنید.
ورزش
ورزش باید مؤلفه اصلی درمان سردردهای گردنی و میگرن باشد. ورزشهایی که متخصص فیزیوتراپی تجویز میکند، حرکت گردن را بهبود و فشار روی عصبهای گردن را کاهش میدهد. حرکات ورزشی زیر برای درمان میگرن کاربرد دارد:
- انقباض گردن؛
- خم کردن گردن؛
- خم کردن گردن به طرفین و
- چرخش گردن.
هنگام انجام دادن حرکات ورزشی برای درمان سردرد باید مراقب باشید که حرکت را با ضربآهنگی آهسته و پایدار انجام بدهید و از حرکات ناگهانی یا نامناسب و سریع گردن خودداری کنید. ممکن است متخصص فیزیوتراپی توصیه کند که هنگام کشش گردن فشار بیشتری را با دستها وارد کنید و کشش را یک دقیقه در انتهای دامنه حرکتی حفظ کنید.
اصلاح وضعیت اندامی
اگر حالت اندامیتان به گونهای باشد که سر رو به جلو خم شده باشد، مهرههای بالای گردن و ناحیه پسسری به عصبهایی که از پشت جمجمه رو به بالا میروند، فشار میآورد. اصلاح حالت اندامی راهبرد مؤثری برای درمان میگرن است که موارد زیر برای آن توصیه میشود:
- گذاشتن پشتی استوانهای پشت کمر هنگام نشستن؛
- انجام دادن تمرینهای اصلاح افراطی قوز به منظور یافتن حالت اندامی بهینه و
- استفاده از بالش طبی نگهدارنده گردن هنگام خوابیدن.
یکی دیگر از درمانهای فیزیوتراپی برای افزایش آگاهی از حالت اندامی کلی، تیپینگ یا چسب زدن کینزیولوژی است. چسب آگاهی لمسی از موقعیت کمر و گردن را افزایش میدهد.
گرما یا سرما درمانی
گرما یا سرمادرمانی برای کاهش درد یا التهاب بر روی گردن و جمجمه انجام میشود. گرما عضلات منقبض را شل میکند و گردش خون موضعی را بهبود میدهد؛ همچنین گرمادرمانی پیش از انجام حرکات کششی گردن میتواند درمان مؤثری باشد.
ماساژ
اگر انقباض عضلات حرکت گردن را محدود کرده و باعث سردرد شده باشد، متخصص فیزیوتراپی ماساژ را برای افزایش توانایی حرکتی انجام میدهد. تکنیک خاصی به نام «آزادسازی پسسری» (suboccipital release) برای شل کردن عضلات متصل کننده جمجمه به گردن انجام میشود تا به این ترتیب حرکت بهتر شود و عصب کمتر تحریک شود.
درمان دهلیزی
درمان دهلیزی برای بیمارانی مفید است که به دلیل سرگیجه یا ورتیگو دچار میگرن سرویکوژنیک میشوند. توانبخشی دهلیزی مستلزم انجام دادن حرکات خاص تثبیت کننده نگاه، گردن و سر است که با هدف بهبود عملکردهای سیستم دهلیزی انجام میشود.
تحریک الکتریکی
متخصصان فیزیوتراپی درمانهای تحریک الکتریکی، مانند تحریک الکتریکی عصبی ـ عضلانی از روی پوست (TENS) را با هدف کاهش درد و رفع علائم سردرد روی عضلات گردن انجام میدهند.
متخصصان فیزیوتراپی از یک یا چند روش برای درمان سردرد بهره میگیرند. حتماً با متخصص فیزیوتراپی مشورت کنید تا از اثرگذاری هر روش بر درمان سردرد مطلع شوید و مطمئن شوید که کدام درمان برایتان مناسب است.
طول درمان
اکثر حملههای سردرد چهار تا شش هفته طول میکشد. ممکن است سردرد چند روز پس از شروع درمان برطرف شود یا علائم ظرف چند هفته رفع شود.
سردردهای میگرنی برخی بیماران تا چند ماه پس از شروع درمان ادامه دارد، بااینحال بیماران میتوانند شدت علائم را به کمک تکنیکهای فیزیوتراپی کنترل کنند. متخصص فیزیوتراپی مدت زمان هر درمان را برآورد میکند.
اگر علائم میگرن پس از اتمام درمان فیزیوتراپی ادامه داشته باشد، لازم است برای بررسی دیگر روشهای درمان میگرن به پزشک مراجعه کنید.