تعداد زیادی از پدر و مادرها نگران هستند که سردرد کودک آنها از نشانه‌های تومور یا سایر بیماری‌های جدی باشد. این مسئله همیشه صدق نمی‌کند. میگرن، استرس یا گرفتگی عضلات در اکثر موارد باعث بروز سردرد در کودکان و نوجوانان میشود. سردرد میتواند با تب، سرماخوردگی، آنفولانزا و عفونت‌های مجاری تنفسی همراه شود. با این حال فقط پزشک میتواند پس از ارزیابی کودک علت بروز سردرد را در او مشخص نماید.
سردرد در کودکان چه موقع نگران کننده است؟
سردرد در کودکان زمانی نگران کننده میشود که با موارد زیر همراه گردد:
- در صورتی که سردرد بیش از چند بار در هفته تکرار شود، بدتر شود و بهبود پیدا نکند.
- در صورتی که سردرد به روش‌های درمانی ساده پاسخ ندهد.
- در صورتی که کودک را از خواب بیدار کند.
- در صورتی که با خم شدن به سمت جلو، سرفه کردن یا فعالیت جسمانی سنگین بدتر شود.
- در صورتی که با مشکلاتی از قبیل از دست دادن تعادل، از بین رفتن قدرت عضلات دست و پا، سرگیجه، مشکلات بینایی یا از دست دادن هوشیاری همراه گردد.
- در صورتی که با تب یا سفتی گردن همراه شود.
- در صورتی که با حالت تهوع، گیجی و تاری دید همراه شود.
- در صورتی که در خانواده سابقه چنین سردردی وجود نداشته باشد.
- در صورتی که در خانواده سابقه بیماری عصبی وجود دارد.
برخی از علائم نورولوژیکی که نشان دهنده مشکلات مغزی هستند و باعث بروز سردرد میشوند به شرح زیر می‌باشند:
- تشنج و از دست دادن هوشیاری
- آتاکسی یا از بین رفتن هماهنگی عضلات بدن به ویژه در ناحیه دست و پا که بیمار برای راه رفتن، برداشتن اشیا یا حفظ تعادل خود با مشکل مواجه می‌گردد.
- لتارژی، خواب آلودگی، احساس خستگی
- احساس ضعف در یک طرف از بدن
- تهوع و استفراغ به ویژه اگر در اوایل صبح رخ دهد یا بدتر شود.
- مشکلات بینایی از قبیل تاری دید، دوبینی، کاهش بینایی، مشکلات مرتبط با حرکت چشم و موارد مشابه
- تغییرات خلق و خو مانند احساس ناراحتی و افسردگی، خوشحالی یا ناراحتی ناگهانی، رفتار نامناسب و یا تغییر رفتار به صورت ناگهانی
- اختلال در تکلم، بی حسی یا صورت سوزن شدن
سایر علائم که نشان دهنده مشکلات بسیار جدی است به شرح زیر می‌باشند:
- تغییرات غیر عادی دمای بدن، نبض، تنفس و فشار خون
- تورم عصب بینایی که در قسمت پشت چشم قرار دارد.
- بزرگ شدن سر
- شنیده شدن صدای خاص در هنگام معاینه سر
- به وجود آمدن لکه‌های شبیه رنگ قهوه ای روی پوست
- غیر عادی بودن نتایج حاصل از معاینات نورولوژیکی
سردرد در کودکان و نوجوانان چقدر شایع است؟
سردرد در کودکان و نوجوانان شایع است و ۲۰ درصد از کودکان ۵ تا ۱۷ ساله دچار سردرد میشوند. شایعترین نوع سردرد در این گروه سنی عبارت است از میگرن که ۵ درصد از کودکان را درگیر میکند و سردردهای تنشی که ۱۵ درصد از کودکان دچار این سردرد میشوند. سردرد در کودکان باعث نگرانی تعداد زیادی از پدر و مادر باشد زیرا تصور میکنند نشان دهنده تومور مغزی یا سایر بیماری‌های جدی است. با این حال کمتر از ۳ درصد از انواع سردرد به علت تومور مغزی یا سایر بیماری‌های جدی به وجود می‌آید. در تعداد زیادی از موارد سردرد در کودکان و نوجوانان به استرس و مشکلات مرتبط با سبک زندگی ارتباط دارد.
کودکان و نوجوانان دچار چه نوع سردردهایی میشوند؟
دانشمندان با توجه به زمان شروع سردرد، مدت زمانی که طول می‌کشد تا بهبود یابد و تعداد دفعات بروز آن به سه دسته‌بندی سردرد در کودکان و نوجوانان پرداخته اند. شایعترین انواع سردرد به شرح زیر می‌باشد:
سردرد شدید
سردرد شدید معمولاً اولین بار به صورت ناگهانی شروع میشود و علائم آن طی مدت کوتاهی برطرف می‌گردند. سردرد شدید یکی از شایعترین دلایلی است که تعداد زیادی از افراد را به مطب پزشک یا اورژانس می‌‌کشاند. کودکان یا نوجوانانی که به علت سردرد شدید به اورژانس مراجعه میکنند معمولاً دچار میگرن یا سردرد تنشی هستند. با این حال اختلالات دیگری نیز وجود دارد که میتواند باعث بروز سردرد شدید شوند. این اختلالات عبارتند از بیماری‌های سالم مانند سرماخوردگی و عفونت یا تب، سینوزیت یا التهاب سینوس، عفونت یا التهاب گلو، عفونت یا التهاب گوش یا وارد شدن ضربه به سر. ورزش سنگین در ورزشکاران میتواند باعث بروز سردرد شود.
در موارد نادر سردرد شدید میتواند نشان دهنده یک بیماری جدی مانند مننژیت یا عفونت و التهاب غشای پوشاننده مغز و طناب نخاعی، انسفالیت یا التهاب بافت مغز، هموراژ یا خونریزی درون مغز و تومور باشد. کودکان و نوجوانان مبتلا به اختلالات علاوه بر سر درد معمولاً با علائم نورولوژیکی از قبیل سفتی گردن، تشنج و تهوع صبحگاهی، از دست دادن تعادل، مشکلات بینایی و ضعف یک طرف از بدن مواجه میشوند.
میگرن یا سردردهای شدید بازگشت کننده
میگرن به سردردهای متوسط تا شدید گفته میشود که علائم آن حدود یک تا چهار ساعت طول می‌کشد و معمولاً در ماه دو تا چهار مرتبه رخ میدهد. درد معمولاً به صورت احساس نبض در قسمت جلو یا دو طرف سر توصیف می‌گردد. علائم شایع میگرن در کودکان و نوجوانان عبارت است از رنگ پریدگی، تحریک‌پذیری و تهوع و استفراغ. برخی از کودکان به نور، بو یا صدا بسیار حساس میشوند و تمایل به خوابیدن دارند.
سردرد تنشی یا سردرد مزمن غیر پیشرونده
برخی از کودکان و نوجوانان دچار سردردهای مداوم یا روزانه میشوند یا سردردی که حالت شکنندگی فروکش کنندگی دارد و معمولاً باعث بروز علائم نورولوژیکی نمی‌شود. برخی از علل شایع این نوع سردردها عبارتند از استرس و تنش، اضطراب و افسردگی. این نوع سردرد شایعترین نوع سردرد نوجوانان محسوب میشود. در صورتی که این سردرد بیش از ۱۵ روز طول بکشد به نحوی که کودک نتواند به مدرسه برود و مصرف داروی مسکن تاثیری در بهبود او نداشته باشد مراجعه به پزشک ضرورت خواهد یافت.
سردردهای مزمن پیشرونده
برخی از انواع سردردها با گذر زمان بدتر میشوند و احتمال بروز آنها افزایش پیدا میکند. این نوع سردردها شیوع کمتری دارند. هنگامی که سردرد مزمن پیشرونده با علائم نورولوژیکی دیگری از قبیل ضعف، مشکلات مرتبط با تعادل و اختلالات بینایی همراه میشود نشان دهنده یک بیماری مغزی مانند تجمع غیرعادی مایعات درون مغز، التهاب مغز، تومور یا سایر بیماری‌های مغزی می‌باشد.
چه بیماری‌هایی باعث بروز سردرد در کودکان میشوند؟
برخی از بیماری‌های جدی که باعث بروز سردرد در کودکان و نوجوانان میشوند به شرح زیر می‌باشند:
- تومور مغزی
- آبسه یا عفونت مغز
- خونریزی مغز
- مننژیت باکتریایی یا ویروسی
- هیدروسفالی یا تجمع بیش از حد مایع مغزی نخاعی در مغز
- افزایش فشار در مغز
- اختلال تشنج
- وارد شدن ضربه به سر
- تغییر در عملکرد متابولیک بدن مانند تغییر در سطح قند خون، تغییر سطح سدیم یا کم آب شدن بدن
- مصرف سوم یا مواد شیمیایی
در چه مواردی باید کودک را نزد پزشک برد؟
در صورتی که کودک شما هریک از علایمی که در قسمت‌های بالا به آنها اشاره کردیم را دارد باید هرچه سریع‌تر او را نزد پزشک ببرید. در موارد زیر نیز مراجعه به پزشک ضروری است:
- در صورتی که کودک شما به بیش از سه بار مصرف داروی مسکن برای بهبود سردرد خود نیاز دارد.
- در صورتی که برای بهبود علائم سردرد خود به دوز بیشتری از داروی تجویز شده نیاز دارد.
- در صورتی که به علت سردرد قادر نیست به مدرسه برود.
پزشک برای تشخیص علت سردرد در کودکان از چه اقداماتی استفاده میکند؟
پزشک در ابتدا به ارزیابی سابقه سردرد در کودک شما می‌پردازد، سپس از شما در خصوص تعداد دفعات بروز سردرد، مدت زمانی که طول می‌کشد تا سردرد بهبود یابد، و علائمی که فرزند شما قبل از سردرد، در طول سردرد و پس از آن دارد سوال خواهد پرسید. پزشک معاینات جسمانی و نورولوژیکی را انجام میدهد تا به این نتیجه برسد آیا سردرد در فرزند شما به علت بیماری خاصی به وجود آمده یا خیر.
سابقه سردرد
جمع‌آوری اطلاعات لازم در خصوص سردرد مهمترین عامل در تشخیص سردرد و طراحی یک برنامه موثر می‌باشد. بدین منظور پزشک به بررسی اطلاعات لازم از پدر و مادر کودک و همچنین خود بیمار خواهد پرداخت. برخی از سوالاتی که پزشک از پدر و مادر کودک می‌پرسد به شرح زیر می‌باشد:
- سردرد چگونه شروع میشود؟
- سردرد در چه مواقعی شروع میشود؟
- چه مدت است که کودک دچار سردرد میشود؟
- آیا کودک فقط دچار یک نوع سردرد است یا از چند نوع سردرد رنج می‌برد؟
- کودک هر چند وقت یک بار دچار سردرد میشود؟
- چه عواملی باعث تحریک سردرد میشود؟ آیا مصرف غذا یا داروی خاص یا قرار گرفتن در شرایط خاص باعث شروع سردرد میشود؟
- آیا انجام دادن فعالیت جسمانی باعث تشدید سردرد میشود؟
- سردرد با چه علائمی همراه می‌گردد؟ آیا کودک دچار ضعف، تغییرات بینایی یا از دست دادن هوشیاری میشود؟
- آیا در خانواده شما سابقه سردرد وجود دارد؟
- در فواصل بین دو سردرد کودک شما با چه علائمی مواجه میشود؟
پزشک همچنین از پدر و مادر در خصوص عملکرد فرزند آنها در مدرسه سوال می‌پرسد، از آنها می‌پرسد آیا کودک به علت سردرد سابقه غیبت از مدرسه را داشته است، و آیا بیماری خاصی دارد.
توصیف بالینی سردرد
پزشک از بیمار میخواهد احساس خود را در خصوص زمان شروع سردرد توصیف کند و به سوالات زیر پاسخ دهد:
- درد در کدام قسمت از سر متمرکز است؟
- شدت درد از یک تا ده چگونه توصیف می‌گردد؟
- آیا سردرد به صورت ناگهانی شروع میشود یا با علائم هشدار دهنده خاصی همراه است؟
- سردرد در چه موقع از روز شروع میشود؟
- آیا قبل از بروز سردرد، کودک دچار تغییرات بینایی یا حساسیت به نور میشود؟
- آیا کودک علاوه بر سردرد با علائم دیگری از قبیل ضعف، حالت تهوع، حساسیت به نور یا صدا، کاهش اشتها و موارد مشابه مواجه میشود؟
- سردرد چقدر طول می‌کشد؟
- چه عواملی باعث بهبود سردرد میشوند؟
سابقه درمان سردرد
پزشک از بیمار یا پدر و مادر او میخواهد اطلاعات کاملی را در خصوص روش‌هایی که برای درمان سردرد امتحان کرده‌اند ارائه دهند. بیمار باید اطلاعات مرتبط با داروهایی که قبلا امتحان کرده است، داروهایی که در حال حاضر مصرف میکند و داروهایی که باعث بهبود درد او شدهاند را در اختیار پزشک قرار دهد. بیمار باید فهرست کاملی از همه داروهای مصرفی خود مانند داروی مسکن و انواع مکمل را در اختیار پزشک بگذارد.
معاینات جسمانی و نورولوژیکی
پزشک پس از بررسی سابقه پزشکی بیمار به انجام معاینات جسمانی و نورولوژیکی خواهد پرداخت. پزشک بررسی علائم یک بیماری خاص که باعث بروز سردرد شده است می‌پردازد. این علائم عبارتند از تب، بالا بودن فشار خون، ضعف عضلانی، مشکلات مرتبط با بینایی و اختلال تعادل.
اسکن و سایر تست‌های تشخیصی
در صورتی که فرزند شما قبلاً تست‌های تشخیصی خاصی را انجام داده است بهتر است در هنگام مراجعه به پزشک آنها را همراه خود داشته باشید. این امر باعث صرفه جویی در زمان میشود و از نیاز به تکرار تست جلوگیری خواهد کرد. در صورتی که بررسی سابقه سردرد یا انجام معاینات جسمانی بیماری خاصی را درون مغز نشان دهد که منجر به بروز سردرد شده است پزشک درخواست انجام تست‌های آزمایشگاهی را خواهد داد. اسکن ام آر آی به پزشک کمک میکند بافت‌های درون مغز و شریان‌های آن را ارزیابی نماید تا بتواند وجود یک مشکل جدی که در بروز سردرد نقش دارد را تشخیص دهد. سی تی اسکن اسکن ام آر آی دقیق نیست اما گاهی اوقات در مرکز اورژانس مورد استفاده قرار می‌گیرد. عکس‌برداری ساده از جمجمه توصیه نمی‌شود و معمولاً نیازی به انجام نوار مغز نیست مگر در مواردی که کودک هوشیاری خود را در هنگام بروز سردرد از دست داده باشد و پزشک به وجود صرع مشکوک باشد.
سردرد در کودکان چگونه درمان میشود؟
درمان صحیح سردرد در کودکان به فاکتورهای متعددی از قبیل نحوه سردرد، تعداد دفعات بروز سردرد، علت سردرد و سن کودک بستگی دارد. فرایند درمان میتواند شامل ارائه اطلاعات لازم در خصوص سردرد، تغییر سبک زندگی، مدیریت استرس و مصرف داروهای موثر باشد.
آموزش در خصوص سردرد
آموزش به بیمار در خصوص سردرد شامل ارائه اطلاعات لازم در خصوص سردرد و شناساندن عواملی است که باعث تحریک سردرد میشوند مانند نداشتن خواب کافی، استرس و مصرف کردن غذا و نوشیدنی‌های خاص. برخی از غذاها و نوشیدنی‌هایی که باعث تحریک سردرد میشوند عبارتند از چای، قهوه و نوشابه، شکلات، نیترات موجود در سوسیس، هات داگ، پپرونی گوشت و سایر غذاهای فرآوری شده، پنیر کهنه و غذاهای فست فود مانند پیتزا، و مصرف غذاهای حاوی گلوتامات سدیم. پزشک از کودک و پدر و مادر او میخواهد تعداد دفعات بروز سردرد و زمان شروع آن را یادداشت کنند تا پس از ارزیابی آن بتواند بهترین روش موجود برای کنترل سردرد را پیشنهاد دهد.
تغییر سبک زندگی
در تعداد زیادی از موارد سردرد در کودکان و نوجوانان به عادات ناسالم زندگی ارتباط دارد. همه افراد به روزی ۸ ساعت خواب مناسب، نوشیدن ۸ لیوان آب سالم، مصرف سه وعده غذایی سالم به ویژه صبحانه سالم، ورزش کردن به مدت ۴۵ دقیقه و ۳ بار در هفته و محدودیت مصرف داروهای مسکن نیاز دارند.
یادگیری تکنیک‌های ریلکسیشن
یادگیری تکنیک‌های ریلکسیشن میتواند احتمال بروز درد و تعداد دفعات بروز سردرد را کاهش دهد. افرادی که دچار سردرد هستند و باید از روش‌های زیر استفاده نمایند:
- دراز بکشند و استراحت کنند.
- به کشش و شل کردن عضلات خود بپردازند.
- کمپرس سرد روی سر خود بگذارند.
- از انجام دادن فعالیت‌هایی که باعث سردرد میشوند خودداری کنند مانند استفاده از کامپیوتر به مدت طولانی، مطالعه کردن یا انجام دادن تمرینات ورزشی سنگین
روش‌های دیگری نیز برای آرامش بدن و کاهش استرس وجود دارد که به شرح زیر می‌باشند:
- تمرینات مخصوص تنفس عمیق
- تمرینات مخصوص شل کردن عضلات
- آرام‌سازی ذهن
- گوش دادن به موسیقی
- مشاوره با دیگران برای تشخیص و رفع استرس
- استفاده از حرکات بیوفیدبک که در قسمت پایین توضیح داده میشود.
بیوفیدبک روشی است که با ارائه اطلاعات لازم در خصوص گرفتگی عضلات، ضربان قلب و سایر علائم حیاتی به بیمار برای کاهش استرس کمک میکند تا آرامش بیشتری داشته باشد. از بیوفیدبک برای کنترل بیشتر قابلیت‌های عملکردی بدن که باعث بروز تنش و درد جسمانی میشوند استفاده می‌گردد. در صورتیکه سردرد از قبیل میگرن به آرامی شروع شود بیمار میتواند از بیوفیدبک به منظور جلوگیری از شروع حمله و پیشگیری از تشدید درد استفاده کنند.
دارو درمانی
داروهای مخصوص سردرد با توجه به هدف از کاربرد آنها به چند دسته تقسیم میشوند که عبارتند از: داروهای مخصوص کنترل علائم سردرد، داروهای تسکین سردرد و داروهای پیشگیری کننده. در صورتی که این داروها طبق دستور پزشک انجام شوند و بیمار از رژیم غذایی سالم پیروی کند، به اصلاح سبک زندگی خود بپردازد، ورزش کنند و از ریلکسیشن تراپی بهره بگیرد نتایج مطلوبی را به دست خواهد آورد. در برخی از بیماران، پزشک استفاده از چند داروی ترکیبی را توصیه میکند.
داروهای تسکین دهنده علائم سردرد
این گروه از داروها با هدف تسکین علائم سردرد از قبیل درد یا تهوع و استفراغ مرتبط با میگرن تجویز میشوند. این گروه از داروها عبارتند از ایبروپروفن، ناپروکسن استامینوفن و داروهای ضد تهوع و خواب‌آور. طرز تهیه برخی از این داروها نیاز به نسخه پزشک ندارد اما تعدادی از آنها پس از ارائه نسخه پزشک قابل خریداری می‌باشند. بیمار باید از مصرف محصولاتی که حاوی آسپرین و کافئین می‌باشند یا محصولات حاوی مسکن قوی و باربیتورات خودداری کند. برخی از روش‌های غیر دارویی از قبیل قرار دادن کمپرس سرد روی سر یا خوابیدن در محیط ساکت و آرام و خنک میتواند به بهبود سردرد کمک کند. در صورتی که بیمار مجبور است بیش از دو بار در هفته از این دارو استفاده کند به پزشک مراجعه نماید. استفاده بیش از حد از این داروها میتواند باعث تشدید علائم بیمار و افزایش تعداد دفعات بروز سردرد شود که در چنین شرایطی پزشک به تجویز داروهای پیشگیری کننده خواهد پرداخت.
داروهای تسکین دهنده
این گروه از داروها در مراحل ابتدایی شروع علائم میگرن و با هدف پیشگیری از تشدید درد تجویز میشوند. با مختل شدن فرآیند بروز سردرد، بیمار علائمی از قبیل درد، تهوع و حساسیت به نور را تجربه نخواهد کرد. برخی از این داروها عبارتند از داروهای غیر استروئیدی ضد التهاب مانند ایبوپروفن، ناپروکسن استامینوفن، تریپتان، سوماتریپتان، زولمیتریپتان، ریزاتریپتان، آلموتریپتان، التریپتان و داروهایی که عملکرد بیشتری دارد. اکثر این داروها مورد تایید سازمان غذا و دارو قرار دارند به شرطی که برای بزرگسالان تجویز شوند اما برای سردرد کودکان و نوجوانان توصیه نشده‌اند.
داروهای پیشگیری کننده
هدف از تجویز داروهای پیشگیری کننده جلوگیری از بروز سردرد تنشی و میگرن یا انواع مختلف دیگری از انواع سردرد می‌باشد. این روش درمانی بر استفاده از یک داروی خاص در طول روز تمرکز دارد که از شدت و تعداد دفعات بروز سردرد می‌کاهد. داروهایی که تجویز میشوند معمولاً شامل داروهای ضد افسردگی، آنتی هیستامین، بتا بلاکرها، داروهای ضد صرع و مسدود کننده‌های کانال کلسیم می‌باشند. اکثر این داروها به نسخه پزشک نیاز دارند که بیمار باید به مدت ۴ تا ۶ هفته از آنها استفاده کنند تا نتایج مورد انتظار به دست آید. مصرف برخی از انواع مواد معدنی و ویتامین از قبیل منیزیم، ریبوفلاوین، ویتامین ب ۲ و کوآنزیم کیوتن میتواند از بروز سردرد جلوگیری کند. ریلکسیشن و سایر روش‌های مخصوص آرام سازی ذهن می‌توانند به کنترل سردرد کمک کنند.
آیا سردرد کودکان در دوران کودکی بهبود پیدا میکند؟
معمولاً با بزرگ شدن کودک سردرد او برطرف میشود اما گاهی اوقات در دوران بزرگسالی مجدداً عود خواهد کرد. معمولاً میگرن یک سال پس از شروع علائمش به طور خود به خود و حتی بدون نیاز به درمان بهبود می‌یابد اما احتمال بروز آن در دوران بزرگسالی وجود دارد.
