سیاتیک به مجموعه علائمی مثل درد، احساس سوزش، بی­حسی یا ضعف ناشی از فشردگی عصب سیاتیک اطلاق می­شود که از پایین کمر تا پاها امتداد دارد. وقتی ریشه های اعصاب کمر در پایین کمر فشرده و یا تحریک می­شود سیگنال درد یا علائم نورلوژیک به اندام های تحتانی ارسال می­شود و سیاتیک یا رادیکولوپاتی کمر اتفاق می­افتد.

شاید برایتان جالب باشد بدانید که شایع ترین علل سیاتیک، فتق دیسک کمر است. با مطالعه بیشتر در مورد علت ایجاد فتق دیسک می­توانید از ایجاد درد یا بی­حسی در پاهای خود پیشگیری کنید.

آناتومی ستون فقرات

ستون فقرات ساختار منحنی شکل دارد که از چندین استخوان کوچک به اسم مهره تشکیل شده است، در بین این مهره بالشتک­های ضربه گیر به نام دیسک قرار گرفته شده ­است. در وسط ستون فقرات یک کانال مرکزی قرار دارد که نخاع و اعصاب در آن جای گرفته­ اند. این عصب­ها از داخل مهره ­ها عبور کرده و پیام­ها را بین مغز و بدن مخابره می­کنند.

سیاتیک چیست؟

درد سیاتیک، رادیکولوپاتی و فتق دیسک کمر با یکدیگر رابطه تنگاتنگی دارند. سیاتیک عارضه نیست و یک علامت محسوب می­شود. دردی است که در لگن و باسن شروع شده و تا پایین پاها انتشار  پیدا می­کند. این علامت اغلب با درد پایین کمر همراه است که کم و بیش شدید تر از درد پاهاست.

از واژه سیاتیکا (درد سیاتیک) ای گونه تصور می­شود که عصب سیاتیک که از پایین کمر و باسن تا پا امتداد دارد، عامل ایجاد درد در این عارضه می­باشد.

اما حقیقت این است که فتق و بیرون­زدگی دیسک یا زایده ­های  استخوانی ناشی از آرتروز استخوان یکی از ریشه­های عصب سیاتیک را تحت فشار قرار می­دهند. این نوع درد در پایین کمر نسبت به علل دیگری که باعث کمر درد می­شوند کمتر شایع است. برای مثال، فعالیت­های ورزشی، بازی­ها و بلند کردن بار سنگین می­توانند باعث کمردرد و پادرد شوند که معمولا با سیاتیک اشتباه گرفته می­شوند. بنابراین پزشک باید بتواند درد فشردگی عصبی (رادیکولار) که در اثر التهاب ریشه عصبی رخ می­دهد و درد ارجاعی ناشی از رگ به رگ شدن یا کشیدگی عضلات را تشخیص دهد.

بیماری فتق دیسک کمر چیست؟

  فتق به معنای تغییر شکل طبیعی دیسک بین مهره است که  معمولا از کلمات دیسک “متورم”، “بیرون زده” یا “پاره شده” نیز برای آن استفاده می­شود. وقتی هسته داخلی (نوکلئوس پولپوسوس) دیسک بین مهره ای از لایه بیرونی (آنالوس فیبروزوس) رباط­های اطراف دیسک بیرون بریزد فرآیند بیرون زدگی یا فتق دیسک اتفاق می­افتد. پارگی آنالوس فیبروزوس باعث درد کمر در قسمت فتق و بیرون زدگی می­شود. اگر دیسک بیرون زده به یکی از عصب­های کمر فشار وارد کند، درد به قسمت­هایی که توسط آن عصب تغذیه می شود انتشار پیدا می­کند. بین مهره­ های ستون فقرات یک جفت عصب وجود دارد که از نخاع سرچشمه می­گیرند و به نقاط بدن منشعب می شوند. به دلیل وجود این اعصاب در نقاط بدن ما می­توانیم گرما، سرما، درد و لمس را احساس کنیم. در نتیجه وقتی دیسک بیرون زده به یکی از عصب­های ستون فقرات فشار وارد می کند در نقاطی که آن عصب انشعاب دارد ما احساس درد خواهیم کرد. بیماری دیسک کمر بیشتر در سنین سی تا چهل سال وقتی هنوز هسته داخلی دیسک ژله ­ای است رخ می­دهد.

علائم فتق دیسک

در این عارضه معمولا شکایت اصلی بیمار کمردرد است. در برخی موارد، ممکن است سابقه دوره های درد موضعی پایین کمر وجود داشته باشد که در ابتدا درد در کمر و سپس به پاها انتشار پیدا می­کند. این درد عمیق و تیر کشنده است که با حرکت پای درگیر بدتر هم می­شود. شروع درد دیسک کمر ناگهانی است که با احساس پاره شدن یا صدا دادن ستون فقرات به دلیل پارگی ناگهانی قسمتی از آنالوس فیبروزوس خود را نشان می­دهد.

بیماری که به عارضه دیسک کمر دچار است معمولا از درد در پایین کمر شکایت می­کند که ممکن است به قسمت­های مختلف بدن انتشار پیدا کرده یا نکند. معمولا وقتی از این بیماران خواسته می­شود به سمت جلو یا عقب خم شوند به دلیل کاهش دامنه حرکت مجبور می­شوند به یک طرف متمایل شده و به سمت جلو خم شوند. گاهی اوقات هنگام راه رفتن درد دارند و لنگ می­زنند چون مجبور هستند برای این که فشار زیادی به پای درگیر وارد نکنند آن را خم کنند.

دیسک بیرون زده می تواند ریشه های عصب سیاتیک را درگیر کند

پایین کمر وزن زیادی را تحمل می­کند و دائما در حرکت است همین امر باعث می شود دیسک کمر در معرض آسیب و درد قرار گیرد. آسیب دیسک باعث می­شود هسته نرم داخلی (پنوکلئوس ولپوسوس) دیسک از وضعیت طبیعی خارج شده و به لایه های خارجی فیبروزی (آنالوس فیبروزوس) فشار وارد کند و باعث می­شود محتویات ژله ای در اثر پاره شدن حلقه های فیبروزی بیرون بریزند.

دیسک­ها در نزدیکی نخاع و ریشه­ های عصب نخاعی (قستمی که عصب از نخاع خارج می­شود) واقع شده اند.

• عصب سیاتیک یکی از چندین ریشه عصبی است که فتق دیسک می­تواند آن را تحت فشار قرار دهد. هر ریشه عصب کمری پیام درد را به یک قسمت پا ارسال می­کند.
• وقتی دیسک بیرون زده می­شود، ممکن است :
  •  مواد شیمایی داخل آن بیرون بریزد و یک یا چند ریشه عصب سیاتیک را ملتهب کند.
  •  باعث فشردگی مکانیکی ریشه عصب شود.

درد سیاتیک و علائم نورولوژیک مثل بی­حسی، احساس سوزش و ضعف از ریشه عصب درگیر شده به سمت ساق و کف پا انتشار می­یابد.

تشخیص

در صورتی که دیسک کمر باعث علائم درد شدید سیاتیک شود که با خود مراقبتی تسکین پیدا نمی­کند باید برای بررسی کامل و درمان پزشکی به پزشک متخصص مراجعه کنید. بیرون­زدگی شدید دیسک می­تواند باعث بروز مشکلات اورژانسی مثل سندروم دم اسبی شود که در این عارضه بیمار دچار عدم کنترل مثانه و روده، بی حسی در ناحیه تناسلی و ضعف شدید در پاها می­شود. در صورت بروز هر یک از این علائم فورا به پزشک مراجعه نمایید.

یک پزشک با تجربه با بررسی سوابق نورولوژیک و معاینه بیمار می تواند فتق دیسک و عصب تحت فشار را تشخیص دهد. برای تشخیص بیرون ­زدگی دیسک آزمایش تشخیصی وجود ندارد ولی برای بررسی علل غیرعادی درد ریشه عصب می­توانند مفید باشند. EMG (نوار عصب و عضله) نشان می­دهد کدام ریشه عصب درگیر است و عملکرد نرمالی ندارد. برای تشخیص دیسک کمر و سیاتیک از MRI هم می­توان استفاده کرد.

درمان

برای درمان کمر درد روش­های متعددی وجود دارد. با مشورت متخصص ستون فقرات می­توانید بهترین روش درمانی را انتخاب کنید. درمان­های متداول کمردرد شامل این موارد هستند:

دارو درمانی

برای تسکین و آرام کردن کمردرد از داروهای ضدالتهابی غیر استروئیدی مثل ایبوپروفن، شل کننده عضلات، داروهای اعصاب، داروهای ضد افسردگی و مخدر استفاده می­شود.

فیزیوتراپی

فیزیوتراپیست با تمرکز روی تقویت عضلات به تسکین درد بیمار کمک می­کند. همچنین با ارزیابی دامنه حرکت می­تواند شدت ناتوانی بیمار را بسنجد.

ورزش

مطالعات متعددی نشان می­دهند که استراحت بیشتر از 2 تا 3 روز مضر است. بیماران باید تا جایی که ممکن است هر چه سریع تر فعالیت­های روزانه خود را سر گیرند. ورزش کردن به بهبود و بازتوانی بیمار و تقویت عضلات شکم و پشت کمک می­کند. همچنین ریسک عود کمردرد را کاهش می­دهد. پزشکان و فیزیوتراپیست­ها باید فهرست تمریناتی که می­توان در خانه انجام داد را در اختیار بیمار قرار دهند. تکنیک بلند کردن اجسام و تمریناتی که باعث کاهش آسیبهای ناشی از فعالیت شغلی می­شود، باید به بیمار آموزش داده شوند.

کمربند طبی

استفاده از کمربند طبی تنها برای مواقع کار کردن مناسب است. استفاده دائمی از کمربند طبی باعث ضعیف شدن قدرت عضلات کمر و شکم شده و بهبود را به تاخیر می­اندازد.

جراحی

چون بیشتر بیماران با کمک پزشک کمردردشان بهبود پیدا می­کند، برای جراحی باید دلیل قانع کننده­ای وجود داشته باشد. سیاتیک 80% بیماران بدون جراحی بهبود پیدا می­کند.

مشکلات پیشرونده شدید عصبی، اختلال عملکرد روده و مثانه و سندروم دم اسبی عامل اصلی انتخاب جراحی هستند. همچنین در صورتی که علائم بیمار با نتایج بررسی ­های ام آر آی و نوار عصب و عضله (یک روش تشخیصی است که وقتی آسیب دیدگی اعصاب کنترل کننده عضلات باعث ضعف عضله می­شود، فعالیت الکتریکی عصب درگیر را بررسی می­کند) همخوانی داشته باشد، روش جراحی مورد ملاحظه قرار می­گیرد.

در مواردی که بیمار به درمان معمول جواب نمی­دهد جراحی ضرورت پیدا می­کند. در زیر به چند روش جراحی اشاره شده ­است:

• دیسککتومی – برداشتن مواد دیسک بیرون زده
• فیوژن – پیوند استخوانی که برای اتصال دادن مهره­ها
• لامینکتومی – با برداشتن لامینا فضای بیشتری ایجاد شده و التهاب و درد کاهش پیدا می­کند.

پیشگیری از سیاتیک ناشی از فتق دیسک

فعالیت­هایی مثل بلند کردن اجسام، خم شدن، چرخش بدن و ایستادن طولانی مدت می­توانند باعث فتق و بیرون­زدگی دیسک شوند. تغییر نحوه انجام فعالیتهای روزمره و اجرای تمرینات جدید می­تواند به جلوگیری از فتق دیسک و یا عود درد سیاتیک ناشی از دیسک بیرون­زده کمک کند.

بعد از نشستن یا خم شدن طولانی از دیسک خود محافظت کنید

نشستن و خم شدن طولانی 40% فشار بیشتر به دیسک های کمر وارد می­کند. بعد از نشستن یا خم شدن طولانی از بلند کردن اجسام سنگین یا انجام فعالیت­هایی که انرژی زیادی لازم دارند پرهیز کنید. برای مثال، بعد از خم شدن و وجین کردن طولانی علف های هرز هرگز کیسه خاک را بلند نکنید یا بعد از یک رانندگی یا پرواز طولانی چمدانهای سنگین خود را بلند نکنید.

قبل از انجام حرکاتی که به نیروی زیادی نیاز دارند، چند دقیقه راست بایستید و اجازه دهید دیسک­های کمرتان ریکاوری شوند و به حالت طبیعی خود برگردند.

در حالت خم شدن قوس مناسب کمر را حفظ کنید

 ما اغلب هنگام انجام کارهای منزل، بلند کردن اجسام، کارکردن یا نشستن کمر را خم می­کنیم. حفظ قوس مناسب کمر از فتق دیسک و یا بدتر شدن آن جلوگیری می­کند چون وقتی کمر دارای قوس طبیعی است فشار کمتری به دیسک­ها وارد می­شود.

هنگام خم شدن، با انجام این اقدامات می­توانید قوس کمر خود را حفظ کنید:

• هنگام بلند کردن اجسام از زمین زانوها را خم کنید.
• هنگام خم شدن به سمت جلو روی مفصل ران به جلو خم شوید نه با کمر.
• با استفاده از تکنیک بلند کردن گلف باز اجسام کوچک را از زمین بلند کنید.
• با هل دادن اجسام سنگین را حرکت دهید نه با کشیدن.
• اگر لازم است طولانی مدت بایستید مثلا هنگام ظرف شستن، یک پا را روی یک چهارپایه کوچک قرار دهید.
• هنگام نشستن کتف ها را عقب نگه دارید تا راستای طبیعی ستون فقرات حفظ شود.

سعی کنید هنگام خم شدن، ایستادن، کارکردن یا نشستن قوز نکنید و دولا نشوید.

لوازم کمکی برای کاهش فشار دیسک

با استفاده از لوازم کمکی زیر می­توانید فشاری که به دیسک کمر وارد می­شود را به حداقل برسانید:

• چمدان­های چرخ دار (ترجیحا 4 چرخ )
• چرخ دستی خرید
• قرار دادن بالش بین پاها (برای کسانی که به یک سمت دراز می­کشند) یا زیر زانوها (برای کسانی که به پشت دراز می­کشند).

با استفاده از این لوازم به طور روزمره، ریشه عصب سیاتیک در برابر فشار دائمی ناشی از فتق دیسک کمر محافظت می­شود.

تمرینات کششی عضلات کمر

تمریناتی مثل مکنزی که در آن کمر به عقب خم می­شود به تسکین درد ناشی از فتق دیسک کمر کمک می­کند.  با انجام این تمرینات درد سیاتیک متمرکز می­شود و برای درمان بیرون­زدگی دیسک مفید هستند.

باید شکل صحیح  تمرینات کششی توسط یک درمانگر باتجربه آموزش داده شود تا از بروز مشکلات ناشی از انجام غلط تمرینات جلوگیری شود.

در صورت داشتن درد سیاتیک ناشی از فتق دیسک باید از انجام تمرینات دارای حرکات خم شدن یا چرخیدن مکرر پرهیز کنید.